Terugblik op dialooggroep Hoogstraten: ‘We zijn een dossier. Daarachter zit wel een mens.’

Ria Goris | 28 april 2025

Niet voor het eerst ontmoeten vrije en gedetineerde burgers elkaar in de gevangenis van Hoogstraten voor een open uitwisseling over misdaad, straf en herstel. Netwerk DIALOOG Kempen richtte al eerder DIALOOGgroepen in, kansen om de mens achter de gedetineerde te ontmoeten en in open gesprek te gaan.*
Foto’s: © Eddy Meijs

Valavond. Een grote zwerm kauwen scheurt schreeuwend door de lucht boven de gevangenis en strijkt neer op de boom bij de parking. Eens we na twee metershoge poorten op de binnenplaats van het oude, voormalige kasteel staan, is het even muisstil.

Terwijl we met een groep gedetineerde mannen en vrouwen uitwisselen over misdaad, straf en herstel, laten Canadese ganzen zich vanaf de kasteelgracht luid gelden. Het gegak gaat soms heel de nacht door, zucht één van de gedetineerden. We zitten in een cirkel in een oude zaal met grote ramen en een gigantisch wapenschild aan de muur.

Na een aangrijpende videogetuigenis van Annemie over haar ontmoeting met de doder van haar broer, spreekt Marianne* als eerste: “Chapeau dat Annemie dat durft! Ik zou het niet kunnen. Eén van mijn beste vriendinnen is samen met haar kind gedood. Ik heb het daar heel moeilijk mee gehad, dat heeft ook een rol gespeeld bij mijn drugsproblemen.” Verschillende gedetineerden getuigen over buitenkomen, hun leven vol goede hoop weer heropbouwen en dan toch terug naar de gevangenis moeten. In één geval wegens een zeer laat uitgesproken veroordeling voor oude feiten, in een ander geval door een stommiteit: “Ik heb mijn elektronische enkelband doorgeknipt.” “En dan zit je hier, machteloos”, stelt Hakim. “Je kunt hier niets doen voor je familie buiten.” Hij ontkent niet dat zijn straf terecht is, hij was fout bezig met drugszaken. Hij vertelt over de pijn die hij voelt nu zijn schoonmoeder stervende is en hij misschien niet tijdig een uitgaanspermissie krijgt om afscheid te nemen. Zijn eigen moeder stierf in de periode van zijn arrestatie. “Toen ik voorgeleid werd voor de rechter, was ik een zombie. Niets drong tot me door.”

Soms is het stil na een felle of diepgaande getuigenis. Dan neemt iemand weer de spreekstok die in het midden van de cirkel ligt. Na de pauze praten we over herstel. Dat is onbegonnen werk van achter de tralies volgens de meeste deelnemers. Ze kunnen niet bedenken hoe gevangenis herstel kan bevorderen. Inzicht misschien nog wel, maar wat ben je ermee als je tot inzicht bent gekomen en je de tijd verder moet zitten ‘verdoen’?

Het onbekende leidt tot angst

De volgende dialoogavond vindt plaats in de ruime campus van Thomas More in Geel. Elf studenten sociaal werk, de meerderheid jonge vrouwen, zetten zich in een cirkel. Na de intro wisselen ze in kleine groepjes uit over preventie, zin en onzin van straffen, en herstel. “We moeten meer investeren in jeugdzorg, bestrijding van armoede, opvoedingsondersteuning en mentaal welzijn,” komt als conclusie uit één van de groepjes. “De begeleiding schiet tekort.” Ze zijn pro alternatieve straffen, maar inzicht in fouten is wel nodig. Andere studenten knikken. “We moeten sneller reageren als er signalen uitgaan van potentiële daders.”

Scholen zouden ook sneller actie moeten ondernemen wanneer leerlingen de mist ingaan. Alfred heeft hier toch een bedenking bij: “Mag je wel al actie ondernemen voor er een misstap gezet is? Als je iedereen preventief wil behandelen, krijg je een politiestaat. Is dat niet te controlerend? Wat is mijn vrije geest dan nog waard?” De balans tussen tijdig ingrijpen en vrijheid respecteren is een moeilijke. Het groepje waarvan Alfred deel uitmaakt, kiest resoluut voor alternatieve straffen, maar onze samenleving is nog niet klaar voor verandering. Eerst moeten we werken aan meer draagvlak hiervoor in onze samenleving.” Dat kan volgens de studenten door meer interacties tussen vrije burgers en gedetineerden op te zetten, door de poorten van gevangenissen vaker te openen, ex-gedetineerden als ervaringsdeskundigen te laten spreken in scholen… “Het onbekende geeft je een gevoel van ongemak, wat leidt tot angst,” merkt iemand op. Een andere student noemt het een moeilijke discussie: “Wij zijn een groep sociaal-culturele werkers en wij denken ruimer dan veel anderen over preventie. We zijn een inner circle, er zijn veel meer mensen die omgekeerd denken.”

Ik voel me hier levend begraven

Een week na de eerste avond. De gevangenis van Hoogstraten baadt in een laat, helder zonlicht, met bloeiende hazelaars bij de gracht. Katten niet voeren staat er op een deur langs een toegangsweg.

De studenten zetten zich al klaar in een ronde. Ze worden weldra vervoegd door negen mensen in detentie. In twee groepen, met de spreekstok uitnodigend in het midden, gaan de deelnemers in op vragen en stellingen als ‘Vrijheidsberoving is de beste straf om tot inzicht te komen’, ‘Wat was er nodig om je fout te vermijden?’ en ‘Als je vrij komt, krijg je alle kansen en laat je de stempel achter je.’

Aziz wordt meteen hevig bij de eerste stelling: “Mensen komen niet beter uit de gevangenis! Ze verlaten de gevangenis met wraakgevoelens. Het is een vicieuze cirkel, kijk naar de recidivecijfers.” Michiel kijkt er anders naar: “Ik begrijp de frustraties van de anderen hier. Nee, gevangenis is niet de beste oplossing voor veel mensen. Voor mij is het wel een wijze les geweest.” Marc geeft aan dat de gevangenis voor hem niet nodig geweest was om tot inzicht te komen. “Dat inzicht was bij mij al eerder ingezet, en het loopt door tijdens mijn detentie.” Waar iedereen het over eens is: mensen gevangen zetten zonder voldoende begeleiding is zinloos, zelfs een recept voor latere problemen, want “het is hier een hogeschool voor criminaliteit”. “Ik voel me hier levend begraven,” zegt iemand. Enkele gedetineerde deelnemers vertellen over herbeleving van oude trauma’s in de cel, over letsels oplopen door detentie, en over een gebrek aan menselijkheid in het systeem.

Nooit meer in de bak

De studenten zijn aangegrepen. Ze luisteren aandachtig. Ze willen weten wat er dan wel nodig is aan ondersteuning en begeleiding. “Maatschappelijke assistenten kijken te veel vanuit de blik van justitie naar ons,” meent Michiel. “Er wordt te weinig aandacht besteed aan de mens achter de misstap.” Het is een opstap naar de vraag wat er nodig was om fouten te vermijden. Zaid praat over mensen benaderen met een open blik en de wil om niet te snel te oordelen. Jos wijst op het belang van een goed sociaal netwerk. Karim geeft eerlijk toe: “Ik was hebzuchtig en had geen godsvrees. Hier kwam ik tot inzicht.” “Het gaat erom begeleiding te vinden en te aanvaarden voor de misstap, tijdens detentie en ook erna,” stelt Marc.

De studenten sociaal werk willen nog beter begrijpen hoe mensen in detentie een goede begeleiding zien. “Het belangrijkste is werken aan een goede vertrouwensband, zodat je eerlijk kan zijn met elkaar,” meent Hakim. Over kansen krijgen na de gevangenis zijn alle gedetineerden bezorgd. “Ik zal in de toekomst wel tussen de lijnen lopen, in de bak wil ik nooit meer!”, verzucht iemand. Maar raken ze ooit helemaal van de stempel ‘dader’ af? Ze betwijfelen het.

“Hoe kijken jullie naar justitie en gevangenis?”, vraagt Zaid aan de studenten. “In de cel liggen malen zonder begeleiding kan de oplossing niet zijn, we moeten meer inzetten op alternatieve straffen,” steekt Julie van wal. Ward meent dat justitie het verlengde is van de maatschappij. “We moeten afstappen van het wij-zij denken, wij de normalen die het beter weten. Het is mee onze taak als maatschappelijk werkers om het maatschappijbeeld over straffen bij te stellen.” Daar zijn de studenten het over eens. De gedetineerden vuren hen aan: “Hopelijk kunnen jullie wat verandering brengen in het systeem, alle macht aan de jeugd!” ”Ja, laat je niet kisten, laat je gelden!”

In het afsluitend rondje deelt één van de studenten: “Ik ben naar hier gekomen om met gedetineerden in dialoog te gaan. Ik ben hier mensen tegengekomen.” En een ander: “Ik zit met teleurstelling in het systeem, maar ook met dankbaarheid en een ervaring rijker.” De gedetineerde deelnemers uiten waardering voor een open en eerlijk gesprek. “Frustraties blijven, praten helpt wel.” En: “Er was nog zoveel meer te vertellen, maar ik voel me wel voldaan.”

De nacht is gevallen wanneer de ene helft van de deelnemers naar hun cel verdwijnt, en de andere helft in gedachten verzonken langs de kasteelgracht met gakkende ganzen de brug oversteekt, terug de vrije wereld in.